Wśród miłośników piłki nożnej bardziej znane są takie marki jak np. Makabi czy Hapoel – i to głównie za sprawą klubów izraelskich (Makabi Hajfa, Makabi Tel-Aviv czy Hapoel Jerozolima). Wobec tego celem tej publikacji jest przypomnienie – w formie skróconej – historii innych żydowskich klubów, nie tylko „Gwiazdy” (Sztern) Warszawa, związanych z lewicą. W społeczności żydowskiej w Warszawie najbardziej popularne były dwa kluby: „Gwiazda” (powiązana z lewicą) [1] i „Makabi” (kojarzona z ruchem syjonistycznym). O wiele bardziej rozpoznawalny okazał się ten pierwszy, zwłaszcza w odniesieniu do nieoficjalnych żydowskich mistrzostw Warszawy w piłce nożnej o Puchar Naszego Przeglądu, stąd tytuł broszury Nie tylko Gwiazda.
Książeczka ma za zadanie przypomnieć inne kluby o robotniczym pochodzeniu. Wyjątek uczyniono w stosunku do „Bar-Kochby” (mimo że skupiała piłkarzy, którym bliższe były idee ruchu syjonistycznego), która została przypomniana ze względu na to, iż zajmowała nieoficjalne trzecie miejsce pod względem popularności na sportowej mapie Warszawy po „Makabi” i „Gwieździe”.
Wydobędziemy tu z mroków dziejów takie kluby jak np. „Jutrznia”, „Hapoel” czy „Weker” – mamy nadzieję, że wydanie pozwoli im ponownie zaistnieć w świadomości miłośników sportu.
Na początku publikacji wypadałoby choćby pokrótce przedstawić podstawowe nurty polityczne, jakie istniały w społeczeństwie żydowskim, które oddziaływały na kluby sportowe. Tradycyjny światopogląd reprezentowało ugrupowanie „Agudas Jisroel”, którego zadaniem było pielęgnowanie zasad religijnych społeczeństwa żydowskiego. Oczekiwano przybycia Mesjasza. Obowiązkiem każdego Żyda była gotowość na nadejście zbawcy, który odbuduje Królestwo Izraela. Należało troszczyć się także o byt codzienny. Inne kwestie, w tym sport, nie interesowały konserwatystów, a wręcz uznawano je za szkodliwe [2].
Na przełomie XIX i XX wieku żydowscy przywódcy religijni głosili, że mężczyzna powinien swój czas wolny poświecić studiowaniu Tory. Wszystko, co mogło odrywać od tego celu, uznawano za bezbożne. Jednak poprawa sytuacji ekonomicznej pozwoliła Żydom na bardziej aktywny udział w sporcie. Zaczęły powstawać pierwsze organizacje sportowe. W pierwszej połowie XX wieku rabbi Kook doszedł do wniosku, że zdrowe ciało może zapewnić zdrowie duszy. Zmiana postawy przywódców religijnych stanowiła moment przełomowy i spowodowała rozwój żydowskiego sportu [3].
Ideologia syjonistyczna opowiadała się za stworzeniem państwa Izrael, nie czekając na Mesjasza, oraz masową emigracją Żydów ze wszystkich krajów do Ziemi Obiecanej. Miało to być remedium na europejski nacjonalizm wobec Żydów rozproszonych w Europie. Ideologia ta miała znaczący wpływ przy tworzeniu pierwszych żydowskich klubów sportowych. Należy przypomnieć, że pierwszy taki klub, czyli „Judischer Turnverein”, powstał i rozwinął działalność w latach 1896–1899 [4]. Kolejne powstały także w zaborze austriackim w 1901 roku, dokładnie w Krakowie i Lwowie. Potem był Gdańsk i zabór pruski, a na końcu ów trend dotarł do byłego Królestwa Kongresowego, w tym także do Warszawy.
Z kolei nurt socjalistyczny odrzucał zarówno konserwatyzm oraz syjonizm. Najlepszą perspektywę rozwoju dla społeczeństwa żydowskiego widział w przeobrażeniach ustrojowych i odrzucał światopogląd religijny. Sam ruch był bardzo podzielony wewnętrznie. Rożne ugrupowania opowiadały się za odmienną strategią i taktyką w celu osiągnięcia zmian ustrojowych. Najsilniejszym ugrupowaniem w robotniczych środowiskach żydowskich był „Bund” i podporządkowane mu SRWF „Jutrznia” oraz RKS „Czarni”. Samo ugrupowanie w swoich koncepcjach politycznych było zbliżony do Polskiej Partii Socjalistycznej.
Lista wybranych klubów zrzeszających Polaków pochodzenia żydowskiego, powstała na potrzeby tej publikacji, wygląda następująco: ŻTGS „Bar-Kochba” (związany z ruchem syjonistycznym), RKS „Błyskawica”, RKS „Czarni”, ŻRKS „Hapoel” (związany z „Poalej Syjon” Prawica), SRWF „Jutrznia”, ŻRKS „Kraft”, SGS „Promień”, TSO „Ruch”, RKS „Szturm”, RKS „Weker” oraz RKS „Żar” (związane z „Poalej Syjon” Lewica).
Co ciekawe, wiele z wyżej wspomnianych klubów działało na terenie Śródmieścia bądź Pragi. Jest to widoczne, gdy spojrzy się na siedziby, w których mieściły się ich oficjalne biura. Najdalej od centrum Warszawy położona była siedziba grochowskiego „Wekera”.
Powyższy tytuł i okładka nawiązują – zgodnie z zamiarem beneficjenta, Fundacji „Naprzód” – do poprzedniej publikacji, wydanej w połowie 2022 roku, pt. Gwiazda (Sztern) – piłkarski fenomen Warszawy (1923–1939), tworząc podobny zbiór publicystyczny.
Przy przygotowaniu artykułu wykorzystano źródła drukowane, archiwalne i prasowe. Kwerendę materiałów źródłowych przeprowadzono w m.in. Bibliotece Narodowej Polonia, Narodowym Archiwum Cyfrowym oraz w dostępnych elektronicznie zbiorach dokumentów. Niezbędnym materiałem źródłowym okazały się źródła prasowe, szczególnie czasopisma, które zostały uzupełnione i poszerzone przez literaturę. Ich wykaz został zamieszczony w bibliografii publikacji.
Z uwagi na to, iż niestety po II wojnie światowej wiele źródeł dotyczących wyżej wspomnianych klubów uległo zniszczeniu i dysponujemy jedynie szczątkowymi materiałami, w publikacji przyjęto model encyklopedyczny np. w odniesieniu do rozgrywek piłkarskich.
Zamiarem autora jest, by następna publikacja została poświęcona ZTSG „Makabi” Warszawa wraz z obrazem tego ostatniego klubu w prasie polskiej bądź WCKS „Rewera” Stanisławów [5].
Powstanie tej broszury nie byłoby możliwe bez wielu osób, które poświęcając swój wolny czas, zaprojektowały okładkę oraz dokonały składu DTP, za co w ten symboliczny sposób bardzo dziękuję.
Na zakończenie szczególne podziękowania należą się mojej Oli – za cierpliwość i motywowanie w dążeniu do celu, jakim było powstanie niniejszej publikacji. Bo za każdym, nawet najmniejszym sukcesem mężczyzny, stoi kobieta.
Robert Trzaska
jutrznia@trzaska.waw.pl
[1] Szerzej na temat tego klubu można przeczytać w: R. Trzaska, Gwiazda – Sztern. Piłkarski fenomen Warszawy 1923-1939, Warszawa 2022. Publikacja jest dostępna w formacie PDF na stronie http://www.sztern.waw.pl/ (dostęp 27.06.2023).
[2] J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polaków, Warszawa 1985, s. 105.
[3] Cz. Rybicki, Działalność żydowskich stowarzyszeń gimnastyczno-sportowych w Łomży do 1941, Studia Łomżyńskie, tom XXIII, Łomża 2012, s. 8. Źródło: https://historialomzy.pl/dzialalnosc-zydowskich-stowarzyszen-gimnastyczno-sportowych-w-lomzy-do-1941/ (dostęp 08.06.2022).
[4] Cz. Rybicki, Działalność żydowskich stowarzyszeń…, op. cit., s. 9.
[5] Kilka ciekawostek z historii klubu zostało opublikowanych m.in. w artykule autora Rewera Stanisławów – klub o oryginalnej nazwie, Lwowski Biuletyn Informacyjny, rocznik 2022, nr 4 (grudzień), s. 28–29. https://lwow.warszawa.pl/lwowski-biuletyn-informacyjny/wydania-z-roku-2022/ (dostęp 27.06.2023).